نورپردازی شهری و ملاحظات طراحی شهری 

مقدمه:

بشر همواره نیازمند نور است. بدون روشنایی انسانها قادر به درک واضح محیط پیرامون خود نیستند. بدون نور قادر نخواهیم بود درکی از رنگ، عمق، فضا و حجم داشته باشیم. تاریکی برای انسان­ها همیشه به عنوان مسأله­ای ابهام برانگیز مطرح بوده است، تا آنجا که برای مسائل مبهم و پیچیده، صفت تیره و تاریک را اطلاق می­کند. تاریکی برای انسان­ها همیشه به عنوان یک ضد فضا عمل می­کند. از این رو انسان همیشه سعی دارد حتی الامکان از تاریکی گریخته و یا به نحوی ـ مثلاً با استفاده از نور ماه یا چراغ ـ فضا را برای خود روشن کند.

به طور کلی نور را بر اساس ماهیت آن می­توان به دو دسته­ی نور طبیعی و نور مصنوعی تقسیم بندی نمود. منظور از نور طبیعی، نوعی از نور است که به صورت بالفعل از خورشید و ماه سرچشمه می­گیرد و موجب روشنایی فضا در روز و شب می­گردد، ولی نور مصنوعی نوری است که به صورت ارادی توسط انسان از طریق تبدیل انرژی حاصل می­شود.

تصویر شماره 1: نور طبیعی و نور مصنوعی

نور در فضاهای شهری به دو منظور تأمین روشنایی و نورپردازی مورد استفاده قرار می­گیرد. مهم­ترین انگیزه­ی روشن نمودن فضاها در شب، ایجاد ایمنی و حس امنیت است. البته این وظیفه­ی مهم را اداره­ی برق به عهده دارد.

روشنایی مطلوب و مناسب با ایجاد وضوح دید برای مردم و روشن نمودن نقاط کور، پنهان و جرم خیز موجب راحتی و آسایش شهروندان برای حضور در فضاهای شهری می­شود. البته لازم به ذکر است که برای دستیابی به حس امنیت، میزان خاصی از روشنایی مد نظر است. چه بسا فضاهایی را چنان ناشیانه روشن می­کنند که بیش از آن­که احساس امنیت را در فرد ایجاد نمایند، احساس تحت نظر بودن را القا می­کنند. در این شرایط فضاهای پیرامون با اندک روشنایی که دارند، به خاطر تضاد نوری تاریک جلوه کرده و حس ترس را القا می­کنند. فراموش نشود، در مبحث روشنایی بخشیدن به فضاها تنها دستیابی به ایمنی و امنیت محیط مدنظر است که این امر در ارتقاء کیفیت محیطی فضاها امری ضروری ولی ناکافی است. به همین خاطر ایجاد یا تقویت سایر کیفیات محیطی لازم از طریق نورپردازی فضاها تأمین می­گردند.

در شرایط کنونی، آنچه از شهر و فضاهای شهری در ذهن شهروندان نقش می­بندد، اغلب مربوط به تصویری است که آنها هنگام روز از شهر خود دریافت می­کنند. با نورپردازی مناسب شهر و فضاهای آن نه تنها در جهت خوانایی بیشتر، بلکه در ایجاد یک تصویر ذهنی روشن از شهر در شب به مردم نیز می­توان کمک شایانی نمود.

نورپردازی مناسب می­تواند یکی از عوامل تقویت کننده­ی هویت یک مکان و ارتقاء شخصیت ویژه آن محسوب شود. با نورپردازی مناسب می­توان بر جذابیت و در نتیجه سرزندگی شهر یا آرامش فضاهای آن افزود و حضور شهروندان را در فضا تقویت نمود.

هم­چنین نورپرداری مناسب فضاهای شهری و توده­های تعریف کننده­ی آن، موجب کارایی بیشتر آنها در تمام اوقات شبانه­روز شده و با حضور دائمی شهروندان در فضا به نوعی رونق اقتصادی مکان را نیز به همراه داشت.

ملاحظات طراحی شهری در طراحی نور

امروزه شهرها مانند گذشته نیستند که با تاریک شدن هوا به خواب رفته و با طلوع خورشید بیدار شوند. شهرهای امروزین و فضاهای آن تبدیل به مکان­هایی شبانه­روزی شده­اند. بنابراین برای جلوگیری از بی­استفاده ماندن نیمی از عمر مفید شهر (در شب) و دستیابی به کیفیت­هایی که با طراحی صحیح روشنایی و همچنین نورپردازی مناسب نصیب شهر و ساکنین خواهد شد، می­بایست از ساده اندیشی اجتناب نموده، به استانداردها، مهندسی روشنایی و روشن کردن صزف فضاها در شب بسنده نکرد. حتی برای طراحی نور یک فضای ساده و کوچک در شهر چندین سوال کلیدی به ذهن طراح شهری خطور می­کند. در این میان مهم­ترین آنها عبارتند از:

ـ مکانی که مورد طراحی قرار می­گیرد، چه نوع مکانی است؟

ـ چه عناصری از آن مکان باید نورپردازی شود؟

ـ مخاطبان اصلی طراحی نور چه کسانی هستند؟

ـ طراحی نور به منظور القای چه حسی انجام می­گیرد؟

ـ چه امکانات فنی و وسایل نورپردازی در کشور وجود دارد؟

ـ امکانات مالی و پرسنلی مجری چگونه است؟

ـ متولی فضا و نگهداری از آن چه کسانی خواهند بود؟

در ارتباط با لزوم پرداختن به سوال اول می­بایست گفت، شهر مجموعه‌ای‌ فرهنگی‌/ کالبدی‌ است‌ که‌ براساس‌ نیازها، فعالیت‌ها و رفتارهای‌ ساکنین‌ آن‌ شکل‌ گرفته‌ است. انسانها بسته‌ به ‌نیازهای‌ فردی‌ یا گروهی‌ خود فعالیت‌ کرده‌ و الگوهای‌ رفتاری‌ خاص ‌خود را عرضه‌ می‌کنند. شهر و فضاهای‌ مختلف‌ آن‌ بستر یا ظرفی ‌هستند برای‌ اینگونه‌ اتفاقات‌ متنوع. این فضاها وابسته به ماهیت و کیفیت خود تصویری ذهنی از خود به جای می­گذارند که متقابلاً بر فعالیت­ها و به ویژه رفتار شهروندان تأثیر گذاشته، آن فضا را در اذهان تبدیل به مکان­هایی ویژه می­کند که دارای شخصیت و حس و حال خود و نهایتاً جایگاهی در دسته­بندی ذهنی آنها می­شود. انسان­ها برای درک صحیح و به خاطر سپردن جایگاه پدیده­ها، آنها را دسته­بندی نموده و به گونه­های مختلف تقسیم می­کند. با توجه به این واقعیت، کلی­ترین انواع فضاهایی که در شهرها وجود دارند شامل سخت فضاها و نرم فضاها هستند.

منظور از نرم فضاها، فضاهایی است که عناصر طبیعی در آن نقش اصلی را به عهده دارند مانند پارک­ها ، دریاچه­ها و .... نرم فضاها در شهر به دو صورت بکر و انسان ساخت وجود دارند. عناصر اصلی این نرم فضاها که مورد نورپردازی قرار می­گیرند، شامل آب (آبنما، فواره و آبشار)، گیاهان (درختان، بوته­ها، چمن و علف­ها) و صخره­ها (کوه­ها و سنگ­ها) می­باشد. طراحی اینگونه فضاها به عهده­ی طراحان منظر می­باشد. لذا در این مقاله، به علت تخصصی بودن طراحی نرم فضاها، از اظهار نظر درباره­ی آنها پرهیز می­گردد.

منظور از سخت فضاها، فضاهایی است که با مصالح ساختمانی سخت و مستحکم مانند آجر، سنگ و ... شکل می­گیرند. البته کمتر فضایی را می­­توان در واقعیت یافت که صرفاً از عناصر نرم یا سخت تشکیل شده باشد و به طور معمول ترکیبی از آنها دیده می­شود. لذا منظور از سخت فضا، در این تقسیم­بندی، فضاهایی است که عناصر تشکیل دهنده­ی غالب آن را عناصر سخت تشکیل می­دهند.

نمودار زیر انواع سخت فضاهای موجود در شهر را نشان می­دهد:

نمودار شماره 1: انواع سخت فضاها

همانطور که بیان شد، هر یک از فضاهای فوق به عنوان یک مکان دارای شخصیت، حس و حال خاص و بار معنایی ویژه­ای است که از طریق عوامل فیزیکی و ذهنی القا می­شود. نکته­ی خاص در طراحی نور هرفضا توجه به معنا و مفهوم آن فضا است به نحوی که طراحی نور می­بایست در راستای توقعاتی باشد که هر فضا می­بایست برآورده سازد. به عنوان مثال، در طراحی یک فضای تاریخی می­بایست قدمت و خاطره انگیزی فضا مورد تأکید قرار گیرد، در صورتیکه در طراحی یک فضای مدرن می­بایست شادابی و دقت در اجرای آن شاخص گردد. بدیهی است که طراحی یک فضای یادمانی یا فضای خودمانی تمهیدات متفاوتی را می­طلبد.

آنچه که به عنوان فضای شهری در عرصه­ی عمومی شهرها وجود دارد، شامل ورودی، گره، مسیر، لبه­ی آب و پله­های عمومی است. نمودار زیر انواع فضاهای شهری موجود در شهرها و سلسله مراتب آنها را نشان می­دهد:

نمودار شماره 2: انواع فضاهای شهری

با وجود آنکه تمامی فضاهای فوق زیر مجموعه­ای از فضاهای شهری هستند، خود دارای تقسیم­بندی­های متفاوتی می­باشند. این امر بیان­گر آن است که هر مکان با توجه به جایگاهی که در سلسله مراتب فوق دارد، نه تنها می­بایست واجد ویژگی­های خاص خود باشد، بلکه توقعات سطح بالاتر خود را نیز برآورده سازد. به عنوان مثال همانطور که نمودار زیر نشان می­دهد، مکانی که به عنوان یک میدان شهری مورد طراحی قرار می­گیرد، از یک سو می­بایست سرزنده و انعطاف پذیر بوده و تعین فضایی داشته باشد و از سوی دیگر بعنوان یک گره نیز واجدکیفیات سکون، تجمع پذیری و یکپارچگی باشد. در کنار این عوامل، این مکان به عنوان یک فضای شهری می­بایست کیفیات زیبایی، نظم، وحدت، هویت، هماهنگی، ماندگاری، پایداری و تغییر پذیری را دارا باشد.

نمودار شماره 3: تفاوت توقعات از مکان­های مختلف

بنابراین با توجه به مطالب فوق، روشن است که طراحی نور در هر مکان نیز می­بایست با توجه به حس و حال و بار معنایی ویژه­ای که آن مکان می­بایست داشته باشد ، طراحی شود. این بدان معناست که طراحی نور در هر مکان نه تنها منافاتی با حال و هوای آن نباید داشته باشد بلکه می­بایست تقویت کننده­ی آن نیز باشد (مانند ویژگی سرزندگی در مورد میدان شهری).

دلمشغولی دیگر طراحان هنگام طراحی نور یک مکان می­بایست این باشد که "چه عناصری از آن مکان مورد طراحی نور قرار می­گیرد؟" از آنجه که هر فضایی توسط عناصر محدود کننده و مستقر در آن قابل شناسایی است و شخصیت آن نیز تابعی از ویژگی­های خاص آن عناصر است. این عناصر به عنوان مثال می­توانند بدنه­های محدود کننده­ی فضا، عناصر مستقر در آن و مردمی باشد که از فضا استفاده می­کنند. در این صورت در نورپردازی هر فضایی باید به این موضوع توجه نمود که "چه چیزی می­بایست نورپردازی شود و نورپردازی آن چه نقشی در راستای القای حس و حال مورد نظر به عهده دارد؟"

مسلماً عدم توجه به معنا و مفهوم هر مکانی پیامدهای تأسف­باری برای طراحی به بار خواهد آورد. یکی از مهم­ترین پیامدهای منفی آن احتمال بروز رفتارهایی است که هیچ سنخیتی با حال و هوا و شخصیت خاص آن مکان ندارد.

البته گاهی علاوه بر تقویت حال و هوای خاصی که هر محیط می­­بایست القا کند، طراح به دلایلی به دنبال القای حس خاصی در محیط است. البته این امر بیشتر در نورپردازی­های موقتی به چشم می­خورد. به عنوان مثال گاهی به دلیل وجود مسجد یا اماکن متبرکه در یک میدان، طراح به دنبال ایجاد احساس تقدس در فضا است. در این صورت طراح تمهیدات طراحی متفاوتی را مد نظر قرار می­دهد. بنابراین این موضوع که "در طراحی نور القای چه حسی مد نظر است؟" نیز از پرسش­های اساسی دیگری است که پیش از اقدام به طراحی نور می­بایست مد نظر قرار داد.

از آنجا که هر اقدامی در فضا مستقیماً توسط حاضرین در آن درک می­شود و بر رفتار آنها تأثیر دارد، اینکه "مخاطب اصلی در طراحی نور در آن مکان چه کسانی هستند؟" نیز از دلمشغولی­های دیگر طراحی فضای شهری و نور آن است، چرا که در برخی از فضاهای شهری قشر خاصی از افراد، غالب استفاده کنندگان از فضا را تشکیل می­دهند. به عنوان مثال قبل از طراحی می­بایست مشخص شود که مخاطبین اصلی گردشگران­اند یا ساکنین، فرهیختگان­اند یا عوام. در این صورت تمهیدات طراحانه با توجه به روانشناسی شخصیت و تفاوت میان افراد می­بایست انجام گیرد. به بیانی دیگر باید مشخص شود که مخاطبین مورد نظر چه کسانی هستند و بسته به موقعیت اجتماعی و شخصیت خود به چه جنبه­هایی از فضا توجه نموده و ترجیهات آنها کدام است.

علاوه بر مواردی که عنوان شد، در نظر گرفتن امکانات فنی موجود و در دسترس باید از دغدغه­های دیگر طراحان باشد. چرا که یکی از بزرگ­ترین مشکلاتی که کلیه طرح­ها را تهدید می­نماید، عدم توجه به تحقق­پذیری آنهاست. سالانه صدها طرح در زمینه­های مختلف مرتبط با شهر تهیه می­شود که به دلیل عدم هماهنگی با امکانات موجود و در دسترس به بایگانی سپرده می­شوند و یا در تطبیق با امکانات موجود کشور از هدف اصلی طراح فاصله می­گیرد. لذا پاسخ به این پرسش که "چه امکانات فنی و وسایل نورپردازی­ای موجود و در دسترس است؟" دلمشغولی دیگری است که طراحان پیش از طراحی باید آن را مد نظر قرار دهند. البته، مسلماً، تنها موجود بودن امکانات و وسایل لازم برای نورپردازی یک مکان کافی نیست و امکانات مالی و اجرایی طرح نیز به همان اندازه مهم هستند.

در هر طرحی معمولاً بودجه­ای که برای تهیه و اجرای طرح در نظر گرفته شده، مشخص است. برخی از طرح­ها چنان وسیع و پر هزینه طراحی شده­اند که کارفرمای مربوطه توان مالی اجرای آن را ندارد. مضافاً اجرای برخی از طرح­ها نیازمند نیروهای بسیار متخصصی هستند که در کشور ما به سختی می­توان به آنها دسترسی داشت. این عوامل نیز در کنار کمبود امکانات فنی، موجب تحقق ناپذیری طرح­های نورپردازی می­شود. بنابراین در هر طرح نور پردازی باید به اینکه "امکانات مالی و پرسنلی کارفرما برای اجرا چگونه است؟" توجه نمود.

در نهایت آنچه که توجه به آن، در صورت فراهم بودن تمام شرایط فوق، ضرورری است، این است که پس از اجرای طرح "چه کسی یا چه ارگانی متولی نگهداری آن است؟" چه بسا فضاهایی که به زیبایی از نظر نورپردازی طراحی و اجرا می­شوند ولی به علت عدم نگهداری یا نگهداری نادرست، سریعاً کیفیت و کارایی خود را از دست داده و به معضلاتی جدید تبدیل می­شوند.

مجموعه عوامل فوق از مهم­ترین دغدغه­های خاطری است که طراحان پیش از اقدام به نورپردازی یک مکان می­بایست بدان توجه نموده و راه حل مناسبی برای آن یابند.

:جمع ­بندی

هر طرح نورپردازی به عنوان یک موضوع کلی دارای عواملی است که هر یک به نحوی بر فرایند طراحی تأثیر می­گذارند. به عبارتی میزان دستیابی به اهداف، یعنی تحقق­پذیری و مقبولیت طرح تا حد زیادی به میزان توجه به این عوامل بستگی دارد. به طور کلی این عوامل را در چهار دسته­ی محیط، ویژگی­های منبع نور، ذهنیت مخاطب و قدمت قابل تقسیم­بندی است.

محیط به عنوان زمینه و بستر نورپردازی یکی از مهم­ترین عوامل موثر در نورپردازی است. اینکه طراحی نور در کدام کشور، منطقه، شهر یا مکانی قرار دارد بر طراحی تأثیر فراوانی دارد. چرا که طراحی در هر یک از این سطوح الزامات خاصی را طلب می­کند.

ویژگی­های منبع نور به دانش فنی موجود، امکانات مالی و انواع منبع نور موجود در بازار کشور اشاره دارد که در طراحی می­بایست مد نظر قرار گیرد. در صورت عدم توجه به این ویژگی­ها، تحقق­پذیری طرح تا حد زیادی با مشکل مواجه می­شود.

از موارد دیگری که برطراحی نور تأثیر می­گذارد، قدمت فضا است. در شهرهای ما طیفی از فضاها، از باستانی گرفته تا جدید وجود دارد که مسلماً نورپردازی  هر یک اصول و ضوابط خاصی را طلب می­کند. در کنار این عوامل، در نظر گرفتن مخاطبین اصلی فضا، ذهنیت استفاده­کنندگان نسبت به فضا و توقعات آنها و ... نیز بسیار حائز اهمیت است.

نمودار زیر عوامل دخیل در طراحی نور را به طور جزیی نشان می­دهد.

نمودار شماره 5: عوامل دخیل در طرح به صورت جزیی

تصویر شماره 5: نورپردازی پیاده راه