نورپردازی و ملاحظات شهری
نویسنده : مدیر سایت
شنبه 16 اردیبهشت 1396
بازدید: 6289
زبان : فارسی
نورپردازی شهری و ملاحظات طراحی شهری
مقدمه:
بشر همواره نیازمند نور است. بدون روشنایی انسانها قادر به درک واضح محیط پیرامون خود نیستند. بدون نور قادر نخواهیم بود درکی از رنگ، عمق، فضا و حجم داشته باشیم. تاریکی برای انسانها همیشه به عنوان مسألهای ابهام برانگیز مطرح بوده است، تا آنجا که برای مسائل مبهم و پیچیده، صفت تیره و تاریک را اطلاق میکند. تاریکی برای انسانها همیشه به عنوان یک ضد فضا عمل میکند. از این رو انسان همیشه سعی دارد حتی الامکان از تاریکی گریخته و یا به نحوی ـ مثلاً با استفاده از نور ماه یا چراغ ـ فضا را برای خود روشن کند.
به طور کلی نور را بر اساس ماهیت آن میتوان به دو دستهی نور طبیعی و نور مصنوعی تقسیم بندی نمود. منظور از نور طبیعی، نوعی از نور است که به صورت بالفعل از خورشید و ماه سرچشمه میگیرد و موجب روشنایی فضا در روز و شب میگردد، ولی نور مصنوعی نوری است که به صورت ارادی توسط انسان از طریق تبدیل انرژی حاصل میشود.
تصویر شماره 1: نور طبیعی و نور مصنوعی
نور در فضاهای شهری به دو منظور تأمین روشنایی و نورپردازی مورد استفاده قرار میگیرد. مهمترین انگیزهی روشن نمودن فضاها در شب، ایجاد ایمنی و حس امنیت است. البته این وظیفهی مهم را ادارهی برق به عهده دارد.
روشنایی مطلوب و مناسب با ایجاد وضوح دید برای مردم و روشن نمودن نقاط کور، پنهان و جرم خیز موجب راحتی و آسایش شهروندان برای حضور در فضاهای شهری میشود. البته لازم به ذکر است که برای دستیابی به حس امنیت، میزان خاصی از روشنایی مد نظر است. چه بسا فضاهایی را چنان ناشیانه روشن میکنند که بیش از آنکه احساس امنیت را در فرد ایجاد نمایند، احساس تحت نظر بودن را القا میکنند. در این شرایط فضاهای پیرامون با اندک روشنایی که دارند، به خاطر تضاد نوری تاریک جلوه کرده و حس ترس را القا میکنند. فراموش نشود، در مبحث روشنایی بخشیدن به فضاها تنها دستیابی به ایمنی و امنیت محیط مدنظر است که این امر در ارتقاء کیفیت محیطی فضاها امری ضروری ولی ناکافی است. به همین خاطر ایجاد یا تقویت سایر کیفیات محیطی لازم از طریق نورپردازی فضاها تأمین میگردند.
در شرایط کنونی، آنچه از شهر و فضاهای شهری در ذهن شهروندان نقش میبندد، اغلب مربوط به تصویری است که آنها هنگام روز از شهر خود دریافت میکنند. با نورپردازی مناسب شهر و فضاهای آن نه تنها در جهت خوانایی بیشتر، بلکه در ایجاد یک تصویر ذهنی روشن از شهر در شب به مردم نیز میتوان کمک شایانی نمود.
نورپردازی مناسب میتواند یکی از عوامل تقویت کنندهی هویت یک مکان و ارتقاء شخصیت ویژه آن محسوب شود. با نورپردازی مناسب میتوان بر جذابیت و در نتیجه سرزندگی شهر یا آرامش فضاهای آن افزود و حضور شهروندان را در فضا تقویت نمود.
همچنین نورپرداری مناسب فضاهای شهری و تودههای تعریف کنندهی آن، موجب کارایی بیشتر آنها در تمام اوقات شبانهروز شده و با حضور دائمی شهروندان در فضا به نوعی رونق اقتصادی مکان را نیز به همراه داشت.
تصویر شماره 2: نور مصنوعی، یکی از عوامل تقویت کننده هویت شهرها |
ملاحظات طراحی شهری در طراحی نور
امروزه شهرها مانند گذشته نیستند که با تاریک شدن هوا به خواب رفته و با طلوع خورشید بیدار شوند. شهرهای امروزین و فضاهای آن تبدیل به مکانهایی شبانهروزی شدهاند. بنابراین برای جلوگیری از بیاستفاده ماندن نیمی از عمر مفید شهر (در شب) و دستیابی به کیفیتهایی که با طراحی صحیح روشنایی و همچنین نورپردازی مناسب نصیب شهر و ساکنین خواهد شد، میبایست از ساده اندیشی اجتناب نموده، به استانداردها، مهندسی روشنایی و روشن کردن صزف فضاها در شب بسنده نکرد. حتی برای طراحی نور یک فضای ساده و کوچک در شهر چندین سوال کلیدی به ذهن طراح شهری خطور میکند. در این میان مهمترین آنها عبارتند از:
ـ مکانی که مورد طراحی قرار میگیرد، چه نوع مکانی است؟
ـ چه عناصری از آن مکان باید نورپردازی شود؟
ـ مخاطبان اصلی طراحی نور چه کسانی هستند؟
ـ طراحی نور به منظور القای چه حسی انجام میگیرد؟
ـ چه امکانات فنی و وسایل نورپردازی در کشور وجود دارد؟
ـ امکانات مالی و پرسنلی مجری چگونه است؟
ـ متولی فضا و نگهداری از آن چه کسانی خواهند بود؟
در ارتباط با لزوم پرداختن به سوال اول میبایست گفت، شهر مجموعهای فرهنگی/ کالبدی است که براساس نیازها، فعالیتها و رفتارهای ساکنین آن شکل گرفته است. انسانها بسته به نیازهای فردی یا گروهی خود فعالیت کرده و الگوهای رفتاری خاص خود را عرضه میکنند. شهر و فضاهای مختلف آن بستر یا ظرفی هستند برای اینگونه اتفاقات متنوع. این فضاها وابسته به ماهیت و کیفیت خود تصویری ذهنی از خود به جای میگذارند که متقابلاً بر فعالیتها و به ویژه رفتار شهروندان تأثیر گذاشته، آن فضا را در اذهان تبدیل به مکانهایی ویژه میکند که دارای شخصیت و حس و حال خود و نهایتاً جایگاهی در دستهبندی ذهنی آنها میشود. انسانها برای درک صحیح و به خاطر سپردن جایگاه پدیدهها، آنها را دستهبندی نموده و به گونههای مختلف تقسیم میکند. با توجه به این واقعیت، کلیترین انواع فضاهایی که در شهرها وجود دارند شامل سخت فضاها و نرم فضاها هستند.
منظور از نرم فضاها، فضاهایی است که عناصر طبیعی در آن نقش اصلی را به عهده دارند مانند پارکها ، دریاچهها و .... نرم فضاها در شهر به دو صورت بکر و انسان ساخت وجود دارند. عناصر اصلی این نرم فضاها که مورد نورپردازی قرار میگیرند، شامل آب (آبنما، فواره و آبشار)، گیاهان (درختان، بوتهها، چمن و علفها) و صخرهها (کوهها و سنگها) میباشد. طراحی اینگونه فضاها به عهدهی طراحان منظر میباشد. لذا در این مقاله، به علت تخصصی بودن طراحی نرم فضاها، از اظهار نظر دربارهی آنها پرهیز میگردد.
منظور از سخت فضاها، فضاهایی است که با مصالح ساختمانی سخت و مستحکم مانند آجر، سنگ و ... شکل میگیرند. البته کمتر فضایی را میتوان در واقعیت یافت که صرفاً از عناصر نرم یا سخت تشکیل شده باشد و به طور معمول ترکیبی از آنها دیده میشود. لذا منظور از سخت فضا، در این تقسیمبندی، فضاهایی است که عناصر تشکیل دهندهی غالب آن را عناصر سخت تشکیل میدهند.
نمودار زیر انواع سخت فضاهای موجود در شهر را نشان میدهد:
نمودار شماره 1: انواع سخت فضاها
همانطور که بیان شد، هر یک از فضاهای فوق به عنوان یک مکان دارای شخصیت، حس و حال خاص و بار معنایی ویژهای است که از طریق عوامل فیزیکی و ذهنی القا میشود. نکتهی خاص در طراحی نور هرفضا توجه به معنا و مفهوم آن فضا است به نحوی که طراحی نور میبایست در راستای توقعاتی باشد که هر فضا میبایست برآورده سازد. به عنوان مثال، در طراحی یک فضای تاریخی میبایست قدمت و خاطره انگیزی فضا مورد تأکید قرار گیرد، در صورتیکه در طراحی یک فضای مدرن میبایست شادابی و دقت در اجرای آن شاخص گردد. بدیهی است که طراحی یک فضای یادمانی یا فضای خودمانی تمهیدات متفاوتی را میطلبد.
تصویر شماره 3: نورپردازی بنای یادمانی |
تصویر شماره 4: نورپردازی بنای تاریخی |
آنچه که به عنوان فضای شهری در عرصهی عمومی شهرها وجود دارد، شامل ورودی، گره، مسیر، لبهی آب و پلههای عمومی است. نمودار زیر انواع فضاهای شهری موجود در شهرها و سلسله مراتب آنها را نشان میدهد:
نمودار شماره 2: انواع فضاهای شهری
با وجود آنکه تمامی فضاهای فوق زیر مجموعهای از فضاهای شهری هستند، خود دارای تقسیمبندیهای متفاوتی میباشند. این امر بیانگر آن است که هر مکان با توجه به جایگاهی که در سلسله مراتب فوق دارد، نه تنها میبایست واجد ویژگیهای خاص خود باشد، بلکه توقعات سطح بالاتر خود را نیز برآورده سازد. به عنوان مثال همانطور که نمودار زیر نشان میدهد، مکانی که به عنوان یک میدان شهری مورد طراحی قرار میگیرد، از یک سو میبایست سرزنده و انعطاف پذیر بوده و تعین فضایی داشته باشد و از سوی دیگر بعنوان یک گره نیز واجدکیفیات سکون، تجمع پذیری و یکپارچگی باشد. در کنار این عوامل، این مکان به عنوان یک فضای شهری میبایست کیفیات زیبایی، نظم، وحدت، هویت، هماهنگی، ماندگاری، پایداری و تغییر پذیری را دارا باشد.
نمودار شماره 3: تفاوت توقعات از مکانهای مختلف
بنابراین با توجه به مطالب فوق، روشن است که طراحی نور در هر مکان نیز میبایست با توجه به حس و حال و بار معنایی ویژهای که آن مکان میبایست داشته باشد ، طراحی شود. این بدان معناست که طراحی نور در هر مکان نه تنها منافاتی با حال و هوای آن نباید داشته باشد بلکه میبایست تقویت کنندهی آن نیز باشد (مانند ویژگی سرزندگی در مورد میدان شهری).
دلمشغولی دیگر طراحان هنگام طراحی نور یک مکان میبایست این باشد که "چه عناصری از آن مکان مورد طراحی نور قرار میگیرد؟" از آنجه که هر فضایی توسط عناصر محدود کننده و مستقر در آن قابل شناسایی است و شخصیت آن نیز تابعی از ویژگیهای خاص آن عناصر است. این عناصر به عنوان مثال میتوانند بدنههای محدود کنندهی فضا، عناصر مستقر در آن و مردمی باشد که از فضا استفاده میکنند. در این صورت در نورپردازی هر فضایی باید به این موضوع توجه نمود که "چه چیزی میبایست نورپردازی شود و نورپردازی آن چه نقشی در راستای القای حس و حال مورد نظر به عهده دارد؟"
مسلماً عدم توجه به معنا و مفهوم هر مکانی پیامدهای تأسفباری برای طراحی به بار خواهد آورد. یکی از مهمترین پیامدهای منفی آن احتمال بروز رفتارهایی است که هیچ سنخیتی با حال و هوا و شخصیت خاص آن مکان ندارد.
البته گاهی علاوه بر تقویت حال و هوای خاصی که هر محیط میبایست القا کند، طراح به دلایلی به دنبال القای حس خاصی در محیط است. البته این امر بیشتر در نورپردازیهای موقتی به چشم میخورد. به عنوان مثال گاهی به دلیل وجود مسجد یا اماکن متبرکه در یک میدان، طراح به دنبال ایجاد احساس تقدس در فضا است. در این صورت طراح تمهیدات طراحی متفاوتی را مد نظر قرار میدهد. بنابراین این موضوع که "در طراحی نور القای چه حسی مد نظر است؟" نیز از پرسشهای اساسی دیگری است که پیش از اقدام به طراحی نور میبایست مد نظر قرار داد.
از آنجا که هر اقدامی در فضا مستقیماً توسط حاضرین در آن درک میشود و بر رفتار آنها تأثیر دارد، اینکه "مخاطب اصلی در طراحی نور در آن مکان چه کسانی هستند؟" نیز از دلمشغولیهای دیگر طراحی فضای شهری و نور آن است، چرا که در برخی از فضاهای شهری قشر خاصی از افراد، غالب استفاده کنندگان از فضا را تشکیل میدهند. به عنوان مثال قبل از طراحی میبایست مشخص شود که مخاطبین اصلی گردشگراناند یا ساکنین، فرهیختگاناند یا عوام. در این صورت تمهیدات طراحانه با توجه به روانشناسی شخصیت و تفاوت میان افراد میبایست انجام گیرد. به بیانی دیگر باید مشخص شود که مخاطبین مورد نظر چه کسانی هستند و بسته به موقعیت اجتماعی و شخصیت خود به چه جنبههایی از فضا توجه نموده و ترجیهات آنها کدام است.
علاوه بر مواردی که عنوان شد، در نظر گرفتن امکانات فنی موجود و در دسترس باید از دغدغههای دیگر طراحان باشد. چرا که یکی از بزرگترین مشکلاتی که کلیه طرحها را تهدید مینماید، عدم توجه به تحققپذیری آنهاست. سالانه صدها طرح در زمینههای مختلف مرتبط با شهر تهیه میشود که به دلیل عدم هماهنگی با امکانات موجود و در دسترس به بایگانی سپرده میشوند و یا در تطبیق با امکانات موجود کشور از هدف اصلی طراح فاصله میگیرد. لذا پاسخ به این پرسش که "چه امکانات فنی و وسایل نورپردازیای موجود و در دسترس است؟" دلمشغولی دیگری است که طراحان پیش از طراحی باید آن را مد نظر قرار دهند. البته، مسلماً، تنها موجود بودن امکانات و وسایل لازم برای نورپردازی یک مکان کافی نیست و امکانات مالی و اجرایی طرح نیز به همان اندازه مهم هستند.
در هر طرحی معمولاً بودجهای که برای تهیه و اجرای طرح در نظر گرفته شده، مشخص است. برخی از طرحها چنان وسیع و پر هزینه طراحی شدهاند که کارفرمای مربوطه توان مالی اجرای آن را ندارد. مضافاً اجرای برخی از طرحها نیازمند نیروهای بسیار متخصصی هستند که در کشور ما به سختی میتوان به آنها دسترسی داشت. این عوامل نیز در کنار کمبود امکانات فنی، موجب تحقق ناپذیری طرحهای نورپردازی میشود. بنابراین در هر طرح نور پردازی باید به اینکه "امکانات مالی و پرسنلی کارفرما برای اجرا چگونه است؟" توجه نمود.
در نهایت آنچه که توجه به آن، در صورت فراهم بودن تمام شرایط فوق، ضرورری است، این است که پس از اجرای طرح "چه کسی یا چه ارگانی متولی نگهداری آن است؟" چه بسا فضاهایی که به زیبایی از نظر نورپردازی طراحی و اجرا میشوند ولی به علت عدم نگهداری یا نگهداری نادرست، سریعاً کیفیت و کارایی خود را از دست داده و به معضلاتی جدید تبدیل میشوند.
مجموعه عوامل فوق از مهمترین دغدغههای خاطری است که طراحان پیش از اقدام به نورپردازی یک مکان میبایست بدان توجه نموده و راه حل مناسبی برای آن یابند.
:جمع بندی
هر طرح نورپردازی به عنوان یک موضوع کلی دارای عواملی است که هر یک به نحوی بر فرایند طراحی تأثیر میگذارند. به عبارتی میزان دستیابی به اهداف، یعنی تحققپذیری و مقبولیت طرح تا حد زیادی به میزان توجه به این عوامل بستگی دارد. به طور کلی این عوامل را در چهار دستهی محیط، ویژگیهای منبع نور، ذهنیت مخاطب و قدمت قابل تقسیمبندی است.
نمودار شماره 4: عوامل دخیل در طرح به صورت کلی |
محیط به عنوان زمینه و بستر نورپردازی یکی از مهمترین عوامل موثر در نورپردازی است. اینکه طراحی نور در کدام کشور، منطقه، شهر یا مکانی قرار دارد بر طراحی تأثیر فراوانی دارد. چرا که طراحی در هر یک از این سطوح الزامات خاصی را طلب میکند.
ویژگیهای منبع نور به دانش فنی موجود، امکانات مالی و انواع منبع نور موجود در بازار کشور اشاره دارد که در طراحی میبایست مد نظر قرار گیرد. در صورت عدم توجه به این ویژگیها، تحققپذیری طرح تا حد زیادی با مشکل مواجه میشود.
از موارد دیگری که برطراحی نور تأثیر میگذارد، قدمت فضا است. در شهرهای ما طیفی از فضاها، از باستانی گرفته تا جدید وجود دارد که مسلماً نورپردازی هر یک اصول و ضوابط خاصی را طلب میکند. در کنار این عوامل، در نظر گرفتن مخاطبین اصلی فضا، ذهنیت استفادهکنندگان نسبت به فضا و توقعات آنها و ... نیز بسیار حائز اهمیت است.
نمودار زیر عوامل دخیل در طراحی نور را به طور جزیی نشان میدهد.
نمودار شماره 5: عوامل دخیل در طرح به صورت جزیی
تصویر شماره 5: نورپردازی پیاده راه