بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرََّحمنِ الرَّحیم
کرمانشاه، فرزند وطن لرزید و مام وطن داغدار شد
وقوع زلزله اخیر و داغدار شدن عده ای از هموطنان عزیز در استان کرمانشاه را به عموم ملت ایران تسلیت عرض می نمایم و امیدوارم با حلول ماه ربیع الاول، غمهای این عزیزان با کمک دولت و مردم تسکین یابد.
خداوند در آیه ۳۲ سوره مائده می فرمایند: بدین سبب به بنی اسرائیل اعلام كردیم كه هر كس یك انسان را بكشد بدون اینكه او كسی را كشته باشد و یا فسادی در زمین كرده باشد، مثل این است كه همه مردم را كشته و هر كس یك انسان را از مرگ نجات دهد مثل این است كه همه را از مرگ نجات داده و با اینكه رسولان ما برای بنی اسرائیل معجزاتی روشن آوردند، با اين حال بسياري از ايشان بعد از آن همه پيامبر، در زمين زياده روي مى‏كنند.
كره زمين جسمي تقريباً كروي و به شعاع متوسط ۶۳۷۰ كيلومتر ميباشد. فشار در مركز زمين به حدود ۰۰۰،۷۰۰،۳ كيلوگرم بر سانتي متر مربع و دما به حدود ۳۰۰۰ درجه سانتي گراد ميرسد. در اثر حركت صفحات تشکیل دهنده پوسته زمین تحت این فشار و حرارت، انرژي در درون لايه هاي زمين ذخيره مي­شود كه به يكباره اين انرژي آزاد گردیده و تكانها و لرزه هايي ایجاد می شود. امواج ناشي از آن از طریق گسلها به سطح زمين رسيده و ما آنرا بعنوان زلزله یا زمین­لرزه ميشناسيم.
برای اندازه‌گیری مقدار انرژی كه زلزله آزاد می‌كند یا بزرگای زلزله، از مقیاس ریشتر استفاده می شود. زمین‌لرزه‌ای به بزرگی یک ریشتر معادل انرژی حاصل از انفجار ۱۸۰ گرم TNT می باشد. بنابراین در زلزله ۷.۳ ریشتری کرمانشاه انرژی ای معادل انرژی حدود ۱۹۹ هزار تن TNT آزاد شده است. به ازای افزایش هر یک ریشتر بزرگای زلزله، شدت زلزله تقریبا ۳۱ برابر خواهد شد. هر چه عمق زلزله كمتر باشد قدرت تخريب آن نيز بيشتر خواهد بود.
كشور ایران در منطقه‌ای با پتانسیل لرزه‌خیزی بالا قرار دارد، لذا زمین لرزه قریب الوقوع می باشد. زلزله کرمانشاه اولین زلزله نبوده و آخرین زلزله هم نخواهد بود. در واقع زمین‌لرزه یا زلزله، پدیده‌ای طبیعی است و برای مقابله با آن باید راه‌كارهایی اندیشیده شود و پیش بینی ها و اقدامات لازم صورت گیرد. از آنجا كه زمین‌لرزه بر خلاف دیگر عوامل طبیعی معمولأ در دوره‌های تناوب طولانی­تری اتفاق می‌افتد، ما از آن غافل شده و فقط بعد از وقوع زمین‌لرزه‌ به یاد خسارات مالی و جانی ناشی از این رویداد می افتیم و اقدام به اصلاح قوانین و ایجاد راهکارهایی برای کاهش خسارات ناشی از آن می کنیم. تجربه زلزله های قبلی نیز نشان می دهد که عموما به مرور زمان و پس از چندین سال از گذشت زلزله و تا وقوع زلزله بعدی، باز هم این مسائل بدست فراموشی سپرده میشود.
بنابراین زمین‌لرزه عامل تخریب ساختمانها و مرگ انسان‌ها نمی باشد، بلكه عدم مقاوم سازی مناسب ساختمانها برای مواجهه با زلزله و نیز عدم وجود مدیریت واحد بحران پس از وقوع زلزله، باعث افزایش خسارات می شوند.
عوامل زیادی در رفتار ساختمانها در هنگام زلزله نقش دارند از جمله: مشخصات زمین، نوع سازه، سیستم مقاوم سازه ای، وزن ساختمان، میرایی، کیفیت اجرا، مقاومت مصالح و غیره.
مطابق آیین نامه های طراحی لرزه ای، زلزله طرح به زلزله ای اطلاق می شود که احتمال وقوع آن در ۵۰ سال عمر مفید سازه، ۱۰ درصد باشد؛ به عبارتی دوره بازگشت آن ۴۷۵ سال می باشد. ساختمانهای با اهمیت متوسط مانند ساختمانهای مسکونی بایستی بگونه ای طراحی شوند که در اثر زلزله طرح یا شدید، آسیب عمده سازه ای و غیرسازه ای نبینند و تلفات جانی در آنها حداقل باشد. ساختمانهای با اهمیت خیلی زیاد مانند بیمارستانها و درمانگاهها نیز در اثر زلزله طرح، تغییر مقاومت و سختی در اجزای سازه ای و غیرسازه ای نداشته باشند بطوریکه بهره برداری از آنها پس از وقوع زلزله امکان پذیر باشد.
در ادامه گزارش مقدماتی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از زلزله کرمانشاه ارائه می گردد که جای بسی تامل دارد:
در استان کرمانشاه از ۳۲۰ هزار واحد مسکونی حدود ۸۲ درصد از ساختمانها بدون اسکلت یا با مصالح بنایی می باشند. هر چند که اگر ساختمانهای با مصالح بنایی نیز مطابق مقررات ملی ساختمان و استاندارد ۲۸۰۰ طراحی و اجرا شوند می توانند از مقاومت لرزه ای کافی برخوردار باشند. در چنین ساختمانهایی کلافهای افقی و قائم باید به اندازه کافی وجود داشته باشد تا یکپارچگی سازه ای تامین شود. حدود ۹۳ درصد از ساختمانهای مناطق روستایی از مصالح بنایی اغلب بدون کلاف ساخته شده است که از پایداری لرزه ای کمی برخوردار بوده و وزن بالای مصالح مصرفی موجب افزایش نیروی جذب شده از زلزله و در نتیجه افزایش تلفات می گردد. هرچند که ساختمانهای اسکلت دار هم با توجه به عدم رعایت اصول طراحی و اجرا نیز ایمن نبوده و خسارات زیادی را متحمل شده است.
مهمترین خسارات سازه ای که در این زلزله مشاهده گردیده شامل موارد ذیل می باشد:
۱- یکی از بیشترین موارد تخریب و خسارات وارد شده مربوط به جدایی و ریزش نماهای ساختمان و ملحقات آن می باشد.
۲- دومین الگوی خسارت وارد شده مربوط به المانهای غیرسازه ای همچون میانقاب ها، دیوارهای پیرامونی و ملحقات و تجهیزات وابسته بعلت عدم اجرای مناسب وال پست ها (Wall Post) می باشد.
۳- سومین نوع از آسیب های ایجاد شده، مربوط به تخریب پوششها در ساختمان از جمله اندود سقف و دیوارها می باشد.
۴- شایع ترین الگو در آسیب های وارده، مربوط به ترکهای ایجاد شده در جداره ساختمانها ناشی از بروز برش، بلندشدگی، جداشدگی مصالح و یا جابجایی دیوارها می باشد.
۵- بحرانی ترین الگوی تخریب در این زلزله مربوط به حالتی است که در آن نیروی جانبی زلزله، بر مقاومت المانهای سازه ای غلبه کرده و به علت ضعف المانها، ضعف اتصالات و یا تخریب المانهای حیاتی مانند دیوار برشی و بادبندها، واژگونی کلی سازه اتفاق افتاده است.
استان فارس و در راس آن شهر شيراز، به لحاظ زمين شناختى و وجود گسل هاى فراوان در منطقه، از ريسك بالايى برخوردار بوده و زلزله هاى بزرگ مخربى را نیز تجربه كرده است. وجود گسل هايى در حاشيه شمالى شهر صدرا، محدوده ميانى شهر شيراز و دو گسل بزرگ سبزپوشان (به طول بيش از ٥٣ كيلومتر كه از محدوده ى تنگ سرخ شروع و تا كوههاى ميمند و فيروزآباد ادامه دارد) پتانسيل وقوع زلزله هاى شديد در منطقه را افزايش مى دهد. زلزله بزرگ ميمند كه در تابستان سال ٧٣ در ظهر روز عاشورا به وقوع پيوست و منجر به خرابى هاى ١٠٠‏ درصدى در اكثر روستاهاى منطقه و وارد شدن خسارات زيادى به شهرهاى فيروزآباد و ميمند شد، را نباید از یاد برد.
از طرفی حدود ١٦٩٠ هكتار بافت فرسوده مصوب در شهر شيراز وجود دارد که مستعد خرابی در هنگام وقوع زلزله می باشد و نیازمند تمهیدات ویژه در جهت نوسازی و مقاوم سازی ساختمانهای واقع در این بافت می باشد.
بنابراین با توجه به موارد فوق، می طلبد که اداره راه و شهرسازى با مشاركت شهردارى موضوع ريزپهنه بندى شهر شيراز را هر چه سريع تر به صورت دقيق تهيه نماید.
كاهش خطرپذيري، تقويت و بهسازی بافت هاي فرسوده، كنترل ساخت و ساز در شهر و استفاده از مصالح استاندارد، اهميت توجه به اجرای سازه هاي مقاوم در برابر زلزله و لزوم اعمال آیین‌نامه ۲۸۰۰ و مقررات ملی ساختمان در طرح و اجرای ساختمانها، همه و همه نكاتي هستند كه مي­بايست مورد توجه قرار گيرد تا در نهايت شهر به مکانی ايمن در هنگام زلزله تبديل شود.
ایمن سازی سازه و اجزای غیرسازه ای باید در یك عملكرد مشترك و دوسویه نگریسته شود، ولی نه تنها در فرهنگ عمومی؛ بلكه در فرهنگ متخصصان و مهندسان نیز به ایمن سازی اجزای غیرسازه ای توجه لازم نشده است و همین مسئله از عوامل اصلی خرابی های زلزله کرمانشاه نیز بوده است.
به باور بسیاری از کارشناسان، در حال حاضر اساسا مشکل اصلی صنعت ساختمان، نبود قانون جامع کنترل ساختمان است و آیین‌نامه موسوم به کنترل ساختمان هم قادر نخواهد بود در جایگاه یک قانون جامع، ایفای نقش کند. در بالاترین سطح از مشکلات کیفی‌سازی ساختمان‌ها، نقص قوانین و مقررات مطرح است که موارد زیر قابل ذکر است:
عدم شفافیت و چندپارگی مسئولیت کنترل ساختمان میان سازمان‌های مسئول از جمله شهرداری و سازمان نظام مهندسی
امکان ارائه خدمات صوری از سوی برخی مهندسان به دلیل عدم احتساب شغل برای خدمات ایشان
عدم بکارگیری مجریان ذیصلاح در ساختمان سازی
عدم تناسب میان خدمات مهندسی و مسئولیت مهندسان با حق‌الزحمه ایشان
تعریف ساز وکارهای کنترلی به‌صورت ناکارآمد
در بررسی کیفیت ساخت‌و‌سازها، نشانه گرفتن انگشت اتهام به سمت مهندسان و نادیده گرفتن نقش سایر عوامل از جمله کارفرما، پیمانکار، کارگر، تولیدکننده مصالح، ساز وکار نظارتی دولت (متولی بخش مسکن و ساختمان) و همچنین شهرداری‌ها به همراه مسئولیت سازمان‌های نظام مهندسی، نمی تواند کمکی به رفع این نقایص و افزایش کیفیت ساختمان‌ها نماید.
در انتها زلزله کرمانشاه با تمام تلخی‌هایش باید فرصتی برای اصلاح قوانین، عملکرد و فرآیندهای مرتبط با ساخت و ساز باشد؛ کاری که هنوز با گذشت ۲۷ سال از زلزله رودبار و منجیل محقق نشده است.
خدایا چنان کن سرانجام کار توخشنود باشی و ما رستگار
وَالسّلامُ علیکُم وَ رَحمَهُ الله وَ بَرَکاتُه